Посткаланіялізм і мова. Ці можна пераадолець спадчыну каланіялізму і колькі часу гэта зойме

На панэлі прысутнічала Гаятры Чакраворці Співак – амерыканская літаратуразнаўца і філасафіня, прафесарка Калумбійскага універсітэта, сутворца тэорыі посткаланіялізму, анлайн далучылася Эва Томпсан (амерыканская літаратуразнаўца, былая прафесарка славістычных студый і галава факультэта германістыкі і славістыкі ўніверсітэта Райса (ЗША). Яе кніга «Песняры імперыі. Расійская літаратура і каланіялізм» набыла рэзананс ва Украіне, калі выйшла ў 2006 годзе. На беларускую мову кніга перакладзена ў 2009. Мадэратарам выступіў Расціслаў Семків, украінскі літаратуразнаўца і літаратурны крытык, дацэнт Кіева-Магілянскай акадэміі.

Расціслаў Семків: У 1996 годзе тут у Львове свет пабачыла вельмі важная кніга – анталогія светавой літаратурнай крытычнай думкі XX стагоддзя. Гэтая анталогія была складзена ўкраінскімі прафесарамі Марыяй Зубрыцкай, Ларысай Анішкевіч і Іванам Фізэрам. Гэта быў свайго роду прарыў, калі казаць пра навуковую метадалогію ва Украіне таго часу. З моманту выхаду анталогіі мы даведаліся пра такія імёны, як Жак Дэрыда, Юлія Крыстэва, Мішэль Фуко, Роланд Барт і пра многіх іншых.

Дзякуючы анталогіі, мы ўпершыню даведаліся пра разнастайнасць падыходаў да літаратуры і ўвогуле да культуры. Секцыя посткаланіяльнай крытыкі была прадстаўлена там імёнамі Эдварда Саіда, Гомі Бгабга і, вядома, Гаятры Чакраворці Співак. На працягу доўгага часу, амаль дзесяці гадоў, гэтыя напрацоўкі, эсэ, пра якія гаворыць прафесарка Співак, фармавалі рамкі посткаланіяльных даследаванняў і іншых праблем.

Фота: LMF

У 2006 годзе, праз 10 гадоў пасля выхаду анталогіі, выйшаў вялікі зборнік эсе Гаятры Чакраворці Співак «У іншых мірах». У тым жа годзе выйшаў украінскі пераклад найвядомейшай кнігі Эвы Томпсан Imperial Knowledge, Russian Literature and Colonialism, па-ўкраінску «Трубадури імперії. Російська література і колоніалізм».

Мы бачым, якую роль адыгрывае расійская прапаганда, кажучы, што ўкраінцаў не існуе, што гэта тэрыторыя, якую насамрэч насяляюць расіяне, але іх кантралююць нацысцкі рэжым, кіеўская хунта і так далей, таму неабходна вызваліць усіх гэтых расіян, якія знаходзяцца на гэтай тэрыторыі.

Гэтая рыторыка насамрэч адлюстроўвае ўсё тое, што было ўласціва прапагандзе Гітлера, калі мова ішла пра аўстрыйцаў, пра чэхаў, што насамрэч яны не былі нацыяй, у адрозненне ад немцаў, і што іхная армія мае вызваліць усіх тых, хто мусіць быць вызвалены. І зараз нас вінавацяць, што мы ёсьць пагрозай бяспецы Расійскай Федэрацыі. Той самы наратыў лунаў у адрас палякаў ад Гітлера.

Тое, сведкамі чаго мы ёсць зараз – гэта адраджэнне каланіялізму ў найгоршым выглядзе, у якім ён можа быць, гэты агрэсіўны экспансіянізм з даволі дальнабачнымі планамі на будучыню, таму ў мяне ёсць пытанні да вас:

Ці гэта пэўная анамалія – такая агрэсія ў цывілізаваным свеце, агрэсія расіян, ці гэта хутчэй тэндэнцыя? І ці іншыя могуць паследаваць прыкладу Расіі? У прыватнасці, ці існуе гэты сантымэнт да імпэрыялістычнага мінулага ў былых метраполіях свету?

Пра тэрытарыяльны імперыялізм

Гаятры Чакраворці Співак: На надзвычай важнае пытанне, якое вы толькі што ўзнялі, я думаю, правільным інтэлектуальным адказам будзе: і так, і не. Таму што, з аднаго боку, гэта не ёсць нечым анамальным.

Тое, што робіць Пуцін, мы ведаем, што гэта ненармальна, таму што тэрытарыяльны імперыялізм – калі робіцца генацыд, каб зрабіць выгляд, што гэтая прастора належыць выключна вам – гэта тупасць, гэта пра асабістую прагу ўлады. Гэта анамалія тэрытарыяльнага каланіялізму не мае будучыні, калі ўсё будзе рухацца ў гэтым напрамку.

Эва Томпсан: Спадчына каланіялізму, вядома, – гэта вялікае збядненне. Гэта тое, што адбылося з усімі посткаляніяльнымі краінамі. І яшчэ адна вельмі важная рэч, пра якую часта забываюць, гэта тое, што называецца прэстыжам або мяккай сілай, або рэчы, якія вельмі цяжка вызначыць, але якія насамрэч маюць велізарны ўплыў на міжнародны статус краіны. І гэта мяккая сіла страчана.

Фота: LMF

Вось, напрыклад, вы заходзіце ў кнігарню і бачыце кнігу расійскага пісьменніка, я ўмоўна назаву яго маскавіцкім пісьменнікам. А потым вы бачыце кнігу аўтара, скажам, балгарскага пісьменніка, якую кнігу вы купіце?

Напэўна, кнігу расійскага пісьменніка, таму што ведаеце, што Расія — магутная краіна, яна дала вялікіх пісьменнікаў. Расія то і Расія сё. А дзе насамрэч Балгарыя? Ці знае хтосьці, дзе ўвогуле на карце знаходзіцца Балгарыя? А ці ёсць балгарскія пісьменнікі? Ці былі балгарскія гістарычныя падзеі?

Ідзеш і купляеш расійскую кнігу. Такім чынам, гэта ў мініяцюры тое, што ў асноўным называецца мяккай сілай. Балгарыя страціла мяккую сілу, будучы часткай Расійскай імперыі, Маскавіцкай імперыі. Расея атрымала мяккую сілу, падпарадкаваўшы сабе ўсе гэтыя народы. Як цяпер выйсці з гэтай сітуацыі?

Пра суверэнітэт

Ну і першае, вядома, суверэнітэт. Гэта зноў тое, што вельмі недаацэньваецца краінамі, якія былі суверэннымі на працягу стагоддзяў, такімі як германская Цэнтральная Еўропа, Заходняя Еўропа і многія іншыя краіны свету. Членам гэтых грамадстваў здаецца, што суверэнітэт — гэта нішто, што тут важна эканамічнае развіццё, сацыяльнае ўзаемадзеянне і гэтак далей. Але суверэнітэт – гэта нешта вельмі каштоўнае, і гэта тое, што трэба атрымаць, перш чым можна будзе распачаць якія-небудзь сапраўды сурʼёзныя дзеянні. Такім чынам, першае, што вам трэба вярнуць, гэта ваш суверэнітэт, а потым вы можаце планаваць, як аднавіць свой прэстыж, як аднавіць уласную ўладу і, вядома, як аднавіць свой эканамічны і палітычны статус у свеце.

Я не кажу, што атрыманне сувэрэнітэту вырашыць праблемы, зусім не. Але гэта тое, што сапраўды мусіць быць. У адваротным выпадку эканамічныя інтарэсы і палітычныя інтарэсы нацыі цалкам скампраметаваныя, таму што нацыяй кіруюць людзі, якія не жадаюць нацыі дабра. Такім чынам, гэта як першы крок. Суверэнітэт праблему не вырашае. Але зноў жа, як прадмова, гэта неабходна.

Расціслаў Семків: Ці ёсць у нас у свеце паспяховыя прыклады пазбягання гэтай спадчыны дзесьці там, дзе імпэрыя дамінавала некалькі, магчыма, стагоддзяў, але потым сувэрэнітэт, і потым паслядоўная праца ці параза гэтай спадчыны, а затым гэтая пераацэнка культуры метраполіі, якая раней дамінавала. 

Эва Томпсан: Узгадайце такую ​​маленькую краіну, як Ірландыя. Некалькі стагоддзяў Ірландыя знаходзілася пад панаваннем Англіі, і толькі на пачатку ХХ стагоддзя, у 1920-я гады, Ірландыя аднавіла сваю суверэннасць. І на дадзены момант Ірландыя зʼяўляецца паўнапраўным членам заходняга грамадства, і ніхто не думае пра Ірландыю як пра былую калонію. Яны аднаўляюць свой прэстыж, яны аднаўляюць сваё грамадства, і робяць гэта вельмі добра. Так, вядома, гэта магчыма. І Украіна, вядома, на шляху да гэтай мэты.

Пра культуру скасавання, cancel culture

Расціслаў Семків: Пытанне пра культуру скасавання. Мы цяпер маем сытуацыю, што гэтае скасаванне ідзе знізу, з нізавога узроўню менавіта праз гэту агрэсію. У расійскіх пісьменнікаў зараз няма чытачоў. Але ў мяне ёсць толькі пабочнае пытанне наконт гэтага скасавання і цяперашняга стаўлення да расійскай літаратуры ў Польшчы, як яно змянілася, і, можа, і да англамоўнай літаратуры ў Індыі. Ці магчымы зараз музей Рэд’ярда Кіплінга ў Мумбаі? 

Эва Томпсан: Польшча не такая схільная да расійскага каляніялізму, як Украіна. Так што нейкая незадаволенасць бачаннем свету, які прадстаўляюць расійскія пісьменнікі, на дадзены момант у Польшчы слабейшая, чым ва Украіне. Я хацела б падумаць пра іншае, а менавіта пра тое, што ў Польшчы людзі пачынаюць усведамляць гісторыю, якая была цалкам у ценю расійскага каланіялізму. А менавіта тое, што Украіна цэлых чатыры стагоддзі належала да ВКЛ і Рэчы Паспалітай, і два стагоддзі належала да Масковіі. Ці згадваецца гэты факт у падручніках па гісторыі, задумайцеся.

Гэтыя дзяржавы праіснавалі да апошняга падзелу Рэчы Паспалітай. Зноў жа, гэта няправільная назва, таму што гэта была не толькі Польшча, а і іншыя нацыі. І вы маеце сітуацыю, калі ўкраінцы былі часткай заходняга свету праз еднасць гэтай вялікай дзяржавы, і толькі ў канцы XVIII стагоддзя Украіна трапіла ў рукі Масковіі, за выключэннем, вядома, той невялікай часткі, якая адышла Аўстрыі.

Цяпер мне цікава, ці выкарыстоўваюць украінцы гэты аргумент, калі маскавіты кажуць: ну, ведаеце, Украіна ўсе гэтыя стагоддзі была абʼяднаная з маскоўшчынай.

Гэта тое, пра што, я лічу, трэба ўзгадваць штораз, калі мы чытаем расійскую літаратуру ці літаратуру мясцовых пісьменнікаў, таму што гэта як бы разбурае вялікую хлусню, якую ўвекавечыла Масква, што Украіна сапраўды зʼяўляецца часткай Расіі, таму што яна заўсёды была Расіяй. Не было гэтага. Яна была вырвана з рук манголаў літоўцамі, а потым увайшла ў склад вялікай краіны. Такім чынам, гэта тое, што я вельмі хачу трансляваць і хачу, каб людзі зразумелі. Вам не трэба іншых аргументаў за прыналежнасць украінцаў да Еўропы.

Гаятры Чакраворці Співак: Вялікабрытанія не мае ніякіх тэрытарыяльных прэтэнзій і не настроена агрэсіўна ўжо да калоніі, былой калоніі. Нехта, магчыма, Цімаці Снайдэр, казаў, што посткаляніялізм — гэта праца для дваіх. Неабходна, каб калонія перагледзела гэтае мінулае, а таксама метраполія павінна зрабіць пераацэнку ўсіх падыходаў.

Фота: LMF

Расціслаў Семків: Я заўсёды параўноўваю з сітуацыяй у Савецкім Саюзе пасля Другой сусветнай вайны, дзе першы нямецкі пісьменнік зʼявіўся толькі ў 1960 годзе. Да гэтага нямецкіх аўтараў там не было.

Калі мы гаворым пра рэпрэсаваныя культуры і мовы, то, пэўна, ім няма магчымасці канкураваць з класічнай еўрапейскай літаратурай. Такім чынам, гэтая няроўнасць, яна будзе прысутнічаць раз і назаўжды? Што вы думаеце пра перспектывы каталонскай літаратуры, ірландскай літаратуры, літаратуры на Бенгалі?

Гаятры Чакраворці Співак: Я б сказала, што мэтай не стаіць зрабіць каталонскую, ірландскую або літаратуру на бенгальскай канкурэнтаздольнай літаратурай, ці дасягнуць статусу нямецкамоўнай літаратуры.

Тут я значна больш схіляюся да майго дарагога сябра Нгугі Ва Ц’ёнго (Ngugi WaTionggo), кенійскага пісьменніка, які фактычна скасаваў кафедру англійскай мовы ва ўніверсітэце Найробі. Але ягоны пункт гледжаньня такі: каб працягваць выкарыстоўваць імперскія мовы ў глабальных мэтах, у палітычных мэтах і гэтак далей. Я маю на ўвазе, што мы ўсе трое зараз размаўляем па-англійску праз імперыялізм.

Я хадзіла ў бенгальскую сярэднюю школу. Я вывучыла англійскую як замежную. У пэўнай ступені, у нас ёсць навучанне на ўсіх 23 мовах Індыі, у тым ліку на ўзроўні паслядыпломнай адукацыі… Нехта пытаўся ў мяне, ці ўсе ў Індыі гавораць па-англійску. Не, 2,7 % індыйцаў размаўляюць па-англійску, але паколькі вы сустракаеце толькі людзей, якія размаўляюць па-англійску, а ў Індыі мільярд чалавек, вы думаеце, што ўсе індыйцы размаўляюць па-англійску. Такім чынам, вы павінны думаць пра гэта крыху інакш.

Пра комплекс ахвяры і расійскую палітычную сістэму

Расціслаў Семків: Хачу пачуць думку Эвы. Я спадзяюся, што пры той сітуацыі, якая цяпер склалася, руская мова страціць магчымасць быць сусветнай, і гэта было б вельмі добра. І прафэсарцы Томпсан я хацеў бы задаць яшчэ адно пытанне, таму што я быў вельмі ўражаны: калі ўпершыню чытаў Imperial Knowledge: Russian Literature and Colonialism, мяне ўразіла гэтая падмена, калі мы выявілі, што ў расійскай літаратуры расійцы прыкідваюцца ахвярамі, не агрэсарамі, а ахвярамі. 

І як вы цяпер бачыце сітуацыю? Таму што ў нас зараз такая ж сітуацыя, калі расійцы паказваюць сябе не як агрэсараў, а як ахвяр пуцінскага рэжыму. І такім чынам атрымліваюць сваю долю шкадавання. Ці сапраўды гэты наратыў дагэтуль існуе?

Эва Томпсан: Калі справа даходзіць да прычыны, па якой расейцы так часта глядзяць на сябе як на ахвяр, у мяне ёсць нейкая міні-тэорыя, і я паспрабую абагульніць яе для вас. Разумееце, расійская палітычная сістэма, у адрозненне ад еўрапейскіх, грунтавалася на мангольскай сістэме. Не забывайце, што Масковія была пад уладай манголаў больш за 200 гадоў. 200 гадоў дастаткова, каб стварыць пэўны погляд на дзяржаву і грамадства. І гэтая канкрэтная сістэма складалася з трох узроўняў грамадства.

На першым узроўні быў толькі адзін чалавек – цар, хан, правіцель, дыктатар. І ён меў поўную ўладу над іншымі ўзроўнямі. Другі узровень складала вельмі невялікая эліта, значна меншая, чым, скажам, у еўрапейскіх краінах, дзе палітычная сістэма грунтуецца на спадчыне Рыма, старажытных Афін і сумесі хрысціянства. Такім чынам, ёсць вельмі невялікая група людзей, якія маюць прывілеі ў краіне, але яны ўсё яшчэ цалкам залежаць ад цара. Заўтра цар можа іх забіць – не бяда. Цар мог адабраць у іх маёмасць – няма праблем. Памятаеце, што толькі ў канцы XVIII стагоддзя Кацярына II дала расійскаму дваранству права валодаць сваімі маёнткамі. Трэцяй групай, трэцім пластом грамадства, вядома, былі рабы (прыгонныя). 95 % грамадства складалі рабы. А раб па натуры ціхі, бедны і абяздолены. І зноў, як кажа Чарнышэўскі, зверху ўніз – усе рабы. Ён сказаў гэта пра ўласнае грамадства.

Так што гэтая традыцыя быць бедным і залежным ад дзяржавы, і дзяржава будзе мець поўную ўладу, вельмі моцная ў Расіі. І пра гэта мы забываемся, бо ў іншых краінах такой традыцыі не было.

І гэта адна з прычын, чаму расійцы лічаць сябе беднымі. Ведаеце, іншаземнаму чытачу здаецца, што Расія складаецца з Акакіяў Акакіевічаў, людзей такога кшталту, бедных людзей Гогаля, бедных людзей Чэхава, бедных людзей Дастаеўскага, тых людзей, якія былі на мяжы падзення ў рабства з-за беднасці. Такім чынам, гэта адна з прычын, чаму расійцы глядзяць на сябе як на вечна бедных, абяздоленых, якія дзеюць  насупраць, зусім не агрэсіўныя. Але што тут цікава, гэта маса людзей – такая сціплая і такая бедная – можа стаць расійскай арміяй, якой і становіцца. З зусім супрацьлеглымі ўласцівасцямі. І як гэта адбываецца, я не ведаю, але такое бывае.

Пра дэкаланізацыю

Пытанні з залы: Маё пытанне датычыцца канчатковагапрыпынку посткаланіяльнасці, таму што мы ведаем шмат, напрыклад, паказчыкаў каланіяльнасці, антыкаланіяльнасці і посткаланіяльнасці. Але калі краіна перастае быць посткаланіяльнай? 

Эва Томпсан: Ну, вядома, вы ведаеце, што няма чароўнай даты, калі чалавек становіцца посткаланіяльным ці нармальным. Гэта пытанне паступовага развіцця. Такія рэчы не адбываюцца адразу. Гэтыя рэчы не пазначаюцца нейкімі, ведаеце, знакамі, дзе людзі, калі даходзяць да іх, кажуць: эй, мы цяпер не посткаланіяльная, а нармальная краіна. Такім чынам, вы проста павінны дзейнічаць для дасягнення гэтай мэты, і гэта ў рэшце рэшт адбудзецца. Вы раптам заўважаеце, што да вас ставяцца зусім інакш, чым да вашых бацькоў ці дзядоў, калі яны, скажам, выязджалі за мяжу, калі яны заключалі дагаворы і гэтак далей. Так што не хвалюйцеся наконт гэтага фіналу, а думайце над тым, як дасягнуць гэтай мэты. Вы проста ідзяце і выкарыстоўваеце свае сродкі для дасягнення гэтай мэты.

Гаятры Чакраворці Співак: Што тычыцца Індыі, я магу даць вам адказ, таму што ў Індыі пра гэта гавораць увесь час. Посткаланіяльныя рэчы сталі цалкам гістарычнымі. У Злучаных Штатах прайшло больш за 75 гадоў.

У Брытаніі ўсе вельмі зацікаўлены ў посткаланіяльных даследаваннях, звязаных з Індыяй. Але на Індыйскім субкантыненце большасць гісторыкаў лічаць, што гэта гістарычнае даследаванне, якое адносіцца да пэўнага часу. Мы сапраўды не займаемся посткаланіяльнымі рэчамі ў індыйскіх гістарычных даследаваннях. Я рада, што вы задалі гэтае пытанне.

Я лічу, задача інтэлектуала заключаецца ў канструктыўнай крытыцы нацыянальнай дзяржавы, часткай якой ён з’яўляецца, а не проста ў тым, каб заставацца нацыяналістам.

Таму задача індыйца сёння – турбота. Я маю на ўвазе, што інтэлектуальныя індыйцы, як і прыгнечаныя, павінны турбавацца пра тое, што краіна ідзе ў пекла, а не аб тым, што англічане зрабілі з намі. Такім чынам, насамрэч, большасць далітаў (прадстаўнікоў касты недатыкальных) аддаюць перавагу англійскай мове, чым розным індыйскім. Такім чынам посткаланіяльныя даследаванні не з’яўляюцца сучаснымі.

Пытанні з залы: Я з Грузіі і хацеў бы звязаць бягучую сітуацыю. Я не ўпэўнены, ці ведаеце вы, што зараз адбываецца ў Грузіі. І мы, як нацыя, таксама перажываем эпістэмічны гвалт як фізічны гвалт з боку расійскага імперыялізму. І доўгі час мы думалі, што неяк уцяклі, але цяпер, калі адчуваецца, што гэта неяк вяртаецца, людзі, якія перажылі гэта на сабе, не пратэстуюць. Таму я часам заўважаю гэты разрыў сярод людзей.

Тыя, хто павінен быць у авангардзе пратэстаў, не разумеюць, што вяртаецца тое, што яны самі перажылі. Ці можаце вы неяк дапамагчы разабрацца ў гэтай галаваломцы. Як мы можам пазбегнуць гэтых каланіяльных традыцый і ўбачыць альтэрнатыву? 

Эва Томпсан: Пра Грузію ведаю вельмі мала, акрамя гэтай нядаўняй змены ўраду, які цяпер выглядае хутчэй прарасійскім, чым прагрузінскім. Ну, ведаеце, гэта адна спадчына посткаляніяльных краінаў, і гэта шмат людзей, якіх можна назваць Homo Sovieticus у гэтых краінах. Ёсць вялікі адсотак грамадства, які аддаў бы перавагу расейскаму панаваньню, таму што гэта азначае парадак у грамадстве, поўную занятасць і гэтак далей. Такім чынам, цяпер мы ўваходзім на тэрыторыю таго, што мы думаем пра чалавека як пра тое, што ёсць чалавек і што важна для чалавека.

Пра годнасць

Я лічу, што ў кожнага чалавека ёсць свая прыроджаная годнасць. І гэта годнасць патрабуе, каб гэты чалавек быў свабодным.

Свабодны настолькі, наколькі можна быць свабодным, будучы абмежаваным фізічна і сацыяльна. Таму я лічу, што людзі, якія імкнуцца пабудаваць такое ж пачуццё свабоды і ідэнтычнасці ў Грузіі, маюць рацыю. Памыляюцца людзі, якія проста жадаюць грамадства, дзе ў кране ёсць гарачая вада і няма беспрацоўных…

І я магу вам з вялікім шкадаваннем сказаць, што ёсць вялікі працэнт амерыканскага грамадства, які не разумее, за што ваюе Украіна. Яны адчуваюць, што Расія мае права на Украіну, і так яна павінна скончыць усю вайну. І ўвесь канфлікт. Таму мне было вельмі складана выкладаць тую гісторыю, пра якую я згадвала вам, а менавіта тое, што Украіна не была часткай Масковіі на працягу 600 гадоў, як схільныя казаць расійскія гісторыкі, размываючы часы і сціраючы межы на картах.

Але я павінна сказаць, што ёсць шмат працы, якую трэба выканаць прафесарам або іншым людзям, каб растлумачыць амерыканскаму грамадству, за што насамрэч ваюе Украіна. І гэта тое, што, я думаю, мы павінны шанаваць і працаваць над гэтым.

Тэкст у межах медыяпартнёрства Press Club Belarus і X LMF. З 2013 года LMF з’яўляецца найбуйнейшай медыяканферэнцыяй ва Усходняй і Цэнтральнай Еўропе. Падзею праводзіць ГА «Львоўскі медыяфорум». Больш чытайце тут.