«Скача дзікае паляванне – і будзе скакаць увесь час»: ці могуць СМІ стварыць міф пра беларускую культуру
Прэм’ера оперы «Дзікае паляванне караля Стаха» Беларускага Свабоднага тэатра ў лонданскім тэатры Barbican стала галоўнай культурнай падзеяй апошняга часу. Media IQ паглядзеў, што пра пастаноўку напісалі беларускія незалежныя СМІ, і абмеркаваў іх публікацыі з доктарам філалагічных навук, прафесарам Варшаўскага ўніверсітэта, тэатразнаўцам, аўтарам кнігі «Беларускі тэатр 1920–1930-х: Адабраная памяць» Андрэем Масквіным.
Журналіст, паліткансультант, рэжысёр і драматург Мікалай Халезін разам з жонкай і актывісткай Наталляй Калядой у 2005 годзе ў Мінску заснавалі Беларускі Свабодны тэатр (BFT), які пазіцыянаваў сябе як «адзіны падпольны тэатр у апошняй дыктатуры Еўропы. Прадстаўляе сябе ў якасці авангарда мастацкага супраціву афіцыйнай эстэтыцы і культуры, якія насаджаюцца ў Беларусі дыктатарскім рэжымам Лукашэнкі». BFT – фізічны тэатр з сучаснай эксперыментальнай постмадэрнісцкай і эпатажнай эстэтыкай. Адзначаны ўзнагародамі ў галіне мастацтва і абароны правоў чалавека.
У 2011 годзе праз палітычны пераслед заснавальнікі праекта атрымалі прытулак у Вялікабрытаніі, у Лондане зарэгістравалі тэатр. Асноўны акторскі склад працягваў працу ў Беларусі, ставіў спектаклі, ладзіў адукацыйныя праекты па акторскаму майстэрству, праектным менеджменце, драматургіі. Не меў уласнай сцэны, але ж карыстаўся попытам у гледачоў. Камерныя спектаклі праходзілі ў невялікіх памяшканнях, што абмяжоўвала колькасць гледачоў. Сярод пастановак: «Рэйк’явік’74», «Быў у пана верабейка гаварушчы», «Час жанчын», «Спазнаючы каханне», «DerMagenFinDelMöön», «Быць Гаральдам Пінтарам» і шмат іншых.
Эстэтыка тэатра змяняецца разам з выхадам на вялікую сцэну. Перад прэзідэнцкімі выбарамі ў 2020 годзе Свабодны тэатр паспеў у Мінску паказаць спектакль «Сабакі Эўропы» паводле аднайменнага рамана Альгерда Бахарэвіча. У сакавіку 2022 года BFT з аншлагам паказаў спектакль «Сабакі Эўропы» ў лонданскім тэатры Barbican. Спектакль трапіў у замежныя рэйтынгі, напрыклад, выйграў у намінацыі «Найлепшы выступ года на вялікай сцэне ў Вялікабрытаніі» – паводле Broadway World, і апынуўся ў дзясятцы лепшых брытанскіх спектакляў года – паводле Prospect Magazine. Атрымаў шэраг узнагарод і быў паказаны ў краінах Еўропы і Аўстраліі.
Пасля поспеху «Сабакаў Эўропы» Barbican заключыў са Свабодным тэатрам кантракт, згодна з якім наступныя тры прэм’еры – што б гэта ні было – будуць праходзіць на іх сцэне. Так з’явілася опера «Дзікае паляванне караля Стаха» паводле аднайменнай аповесці Уладзіміра Караткевіча. У оперы граюць акторы, оперныя выканаўцы і музыканты з Беларусі і Украіны, а сам спектакль ішоў на беларускай мове з ангельскімі субтытрамі. The Guardian назваў спектакль «гатычным нуарам». Паказы прайшлі таксама з аншлагам.
Акрамя актуальных палітычных, культурніцкіх і грамадскіх сэнсаў, да стварэння оперы падштурхнула і асабістая гісторыя Наталлі Каляды, сурэжысёркі спектакля. Прафесар Андрэй Каляда, бацька Наталлі, начытаў аўдыёкнігу «Дзікае паляваньне караля Стаха». Ён таксама лічыў аповесць вартай для новай пастаноўкі на сцэне. Андрэй Каляда памёр у мінулым годзе ў Беларусі, Наталля не змагла развітацца з бацькам. У пастаноўцы Свабоднага тэатра гучыць яго голас.
Над операй працавалі:
- Рэжысура, драматургія і адаптацыя тэксту – Мікалай Халезін.
- Сурэжысёр – Наталля Каляда.
- Кампазітар – Вольга Падгайская.
- Дырыжор – Віталь Алексяёнак.
- Сцэнаграфія і касцюмы – Мікалай Халезін і Надзея Саяпіна.
- Харэаграфія – Марыя Сазонава.
- Лібрэта – Андрэй Хадановіч.
Анонс спектакля Беларускага Свабоднага тэатра «Дзікае паляванне караля Стаха» ў лонданскім тэатры Barbican. Крыніца: «Радыё Свабода»
Пачатак: тры асноўныя навіны
Газета The Guardian рэкамендавала чытачам паглядзець пастаноўку Мікалая Халезіна як адзін з найлепшых спектакляў восені. Таксама паведамілі, што оперу па-беларуску збіраецца наведаць кароль Англіі Карл III. У пачатку верасня агучылі, што «сама Кейт Бланшэт» (так напісаў партал orsha.eu) будзе мадэратаркай дыскусіі аб уплыве вайны і дыктатуры на дзяцей Украіны і Беларусі, якая пройдзе перад прэм’ерай. Гэтыя тры навіны сталі асноўнымі інфанагодамі для беларускіх незалежных СМІ ўзгадаць пра спектакль. Некаторыя медыя гэтым і абмежаваліся. Увагу СМІ прыцягнуў менавіта высокі міжнародны ўзровень прэм’еры і такія вядомыя асобы, як Бланшэт і Карл III.
– Апошнія гадоў дваццаць журналістыка вышуквае метады, каб прыцягнуць увагу чытача, таму што ёсць шмат іншых забавак, з якімі даводзіцца канкураваць. Апублікаваць кароткую гучную навіну – самы просты шлях, самы першы крок, каб зачапіць. Але ж важна пайсці далей, паглядзець, што гэта была за падзея, – каментуе такую стратэгію Андрэй Масквін.
Працяг: інтэрв’ю і цікавасць да творчага працэсу
Асобныя СМІ пайшлі далей за стандартны фармат навіны і пазнаёмілі чытачоў з працай Свабоднага тэатра да выхаду спектакля. Яшчэ ў пачатку лета Zerkalo.io запісала вялікую размову з кампазітаркай Вольгай Падгайскай, якая напісала музыку да оперы «Дзікае паляванне караля Стаха». «Наша Ніва» зрабіла інтэрв’ю з аўтарам лібрэта Андрэем Хадановічам. «Белсат TV» і Euroradio паразмаўлялі з рэжысёрам Мікалаем Халезіным. У гэтых публікацыях, акрамя таго, што спектакль будзе ісці ў Лондане на прэстыжнай сцэне, гучалі разважанні пра сэнсы пастаноўкі, новае прачытанне важнага для сучасных беларусаў твора Караткевіча, мастацкія вартасці і наватарскія прыёмы. Мікалай Халезін распавёў, як і чаму запрасіў менавіта ўкраінскіх оперных спевакоў удзельнічаць у пастаноўцы разам з беларускімі драматычнымі акторамі. Kyky.org таксама пагутарыў з Халезіным і Калядой, у пачатку артыкула партал адзначыў, што «больш за дзесяць гадоў пра трупу пішуць у газетах Нью-Ёрка, Лондана і іншых сталіц (нашмат радзей – у газетах Мінска)». Гэта адзіны матэрыял kyky.org пра спектакль.
Андрэй Масквін ухваліў матэрыялы, што выйшлі перад паказам. «Надзвычай важна знаёміць аўдыторыю з людзьмі, якія ствараюць культуру. А таксама паказваць сам творчы працэс, які нібыта на другім плане, а тут з’явіўся на першым. Гэтыя тэксты ствараюць уражанне, што Свабодны тэатр рыхтуе яшчэ адзін спектакль, які можа рэпрэзентаваць Беларусь, распавядаць пра нашу краіну ў любой кропцы свету».
Перад прэм’ерай: матэрыялы «Радыё Свабоды»
Больш за іншыя СМІ «Дзікае паляванне караля Стаха» асвятляла «Радыё Свабода» ў розных фарматах. Медыя стала шмат увагі надае культуры, і чытачы яшчэ 31 снежня даведаліся, што Халезін рыхтуе оперу па Караткевічу, якая будзе паказана ў лонданскім тэатры Barbican. 26 красавіка была абвешчана назва спектакля, даты паказаў (14–16 верасня) і акторскі склад, а на наступны дзень «Радыё Свабода» ўжо апублікавала размову з Халезіным, Хадановічам, Падгайскай, якія падрабязна распавялі пра мастацкія, змястоўныя, выканаўчыя складнікі оперы, падзяліліся асабістымі гісторыямі і акалічнасцямі працы. Далей цягам лета выходзілі асобныя гутаркі з прафесіяналамі, якія стваралі оперу.
За гадзіну да перадпаказа «Радыё Свабода» паразмаўляла з Халезіным, які, акрамя іншага, адзначыў, што ўвагай брытанскай прэсы не абдзелены. «Вельмі шмат пісалі пра нас і спецыялізаваныя выданні. Увагай мы ніколі не абдзелены. Тут пытанне, як апраўдаць гэтую ўвагу, людзі самі прыходзяць: і крытыкі, і зоркі, але ты павінен паказаць ім той узровень, які яны чакаюць».
Пасля прэм’еры: маўчанне беларускіх крытыкаў
Пасля прэм’еры беларускія незалежныя СМІ публікавалі водгукі замежных крытыкаў ці беларусаў, якія бачылі спектакль на лонданскай сцэне. «Радыё Свабода», «Наша Ніва», Zerkalo, Reform.by аператыўна пазнаёмілі чытачоў з тым, што пра «Дзікае паляванне караля Стаха» напісалі сусветна вядомыя выданні. Іншыя СМІ перапосцілі гэтыя тэксты. На пастаноўку адгукнуліся The Reviews Hub, Time Out, Opera Today, The Guardian.
– Мы часта транслюем словы іншых людзей і мала ствараем самі арыгінальнага кантэнту. Малапрыемна чытаць слабыя пераклады з некарэктна перададзенай аўтарскай думкай. Перакладчыкі не звярталі ўвагі на дакладны сэнс азначэнняў, выкарыстоўвалі выразы і канструкцыі, якіх няма ў беларускай ці рускай мовах. Ёсць нават фрагмент, канатацыя якога перададзена няправільна. У ангельскім арыгінале яна станоўчая, а ў апублікаваным перакладзе – адмоўная, – звяртае ўвагу на хібы падборак эксперт.
Крыху пазней, 20 верасня, «Радыё Свабода» апублікавала вялікі рэпартаж «Што адбывалася за кулісамі “Дзікага палявання караля Стаха”. Адзін дзень са стваральнікамі оперы і таямніцы пастаноўкі ў Лондане». Журналістка Ганна Соўсь, якая і вяла тэму ўвесь час, «зазірнула за кулісы тэатра, пагутарыла з аўтарамі й выканаўцамі, паглядзела саму пастаноўку, паслухала ўражаньні гледачоў і ўведала пэўныя таямніцы пастаноўкі, якую ўжо называюць культурнай падзеяй году для Беларусі».
Беларускія тэатральныя крытыкі, тэатразнаўцы, даследчыкі ў СМІ не выказаліся. Беларускае мастацтва дзесяцігоддзямі імкнецца да ўвагі замежных гледачоў, медыя, экспертаў. Свабодны тэатр атрымаў усё гэта, але ж беларускія медыя шанцам напоўніцу не скарысталіся.
Крыніца: The Guardian
«Тэатральныя журналісты маглі б уступіць у дыялог з замежнымі экспертамі»
– Мікалай Халезін, Беларускі Свабодны тэатр і опера «Дзікае паляванне караля Стаха» ствараюць беларускі міф. І гэта выключная падзея, асабліва цяпер, калі разбураецца міф пра рускую культуру XIX-XX стагоддзя і трэба ствараць уласны беларускі міф. Пра гэта, на жаль, ніхто не напісаў, – перакананы Андрэй Масквін.
– Сэнсавай разнастайнасці, шматузроўневасці, паралеляў з гісторыяй і сучаснасцю, адсылак да падзей у Беларусі ў 2020 годзе, ідэі пра агульную навалач, з якой змагаюцца Украіна і Беларусь, замежныя крытыкі цалкам не зразумелі. Яны больш ацэньвалі спектакль як твор сучаснага мастацтва: пісалі пра дасканалае выкананне вакальных партый, удалае спалучэнне драматычных актораў і оперных спевакоў, заўважылі музыку Падгайскай, сцэнаграфію і наватарскія прыёмы ў рэжысуры. І прызнаваліся ў рэцэнзіях, што з творам і аўтарам знаёмыя не былі, мелі цяжкасці з разуменнем сюжэта.
А беларускія крытыкі, тэатральныя журналісты маглі б уступіць у дыялог з замежнымі экспертамі і патлумачыць не толькі сюжэт, але ж і кантэкст, сэнсы, алюзіі, адсылкі. Дадаць тое, што не пабачылі замежныя гледачы. Беларускім СМІ абавязкова трэба падтрымаць дыскусію вакол «Дзікага палявання караля Стаха» і паказаць гэтую падзею з беларускага пункту гледжання.
The Guardian палічыў, што ў «Сабаках Эўропы» прысутнічаў палітычны кампанент, а «Дзікае паляванне караля Стаха» – твор больш пра гісторыю. Насамрэч гэта не так: у «Дзікім паляванні караля Стаха» палітычны складнік ператвараецца ў палітычна-культуралагічны, асабліва патрэбны сёння, калі руйнуецца рускі міф.
Вельмі важна пастаноўку Свабоднага тэатра ўключыць у беларускі мастацкі канон, каб пра яе напісалі беларускія аўтары: крытыкі, журналісты, культуролагі, сацыёлагі і палітолагі ў рэшце рэшт. Яны ж усе ў нас ёсць. Гэта нашая місія: самім стварыць аб’ёмны інфармацыйны прадукт пра знакавую падзею ў жыцці беларусаў. Тады лагічна з’явіцца наступны ўзровень асэнсавання – даследчыцкі – навуковыя кнігі, манаграфіі, без існавання якіх спектакль не зойме належнае яму месца.
Яшчэ паўгады – і дыскусіі пра рускую культуру стануць неактуальныя. Пачнецца прага да новага, і беларусы павінны ўключыцца ў гэты працэс. Шукаць тэмы, вобразы, сюжэты, якія можна выкарыстаць у стварэнні міфа пра беларускую культуру. Ніхто не зробіць гэта за нас.
«Прафесіяналізм і аналітыка – вось рэцэпт поспеху»
Андрэй Масквін дзеліцца меркаваннем, як пісаць пра беларускую культуру тэксты, цікавыя беларусам дома і ў эміграцыі, і пры гэтым не падзяляць мастацтва на тое, што створана ў Беларусі і за яе межамі.
– Для пачатку важна шмат і якасна пісаць. Беларускім СМІ варта кожны дзень асвятляць сусветныя культурныя падзеі, не толькі тыя, якія ладзяць беларусы ў замежжы. Беларускі чытач мусіць быць інтэграваны ў сусветнае мастацтва праз якасныя тэксты беларускіх прафесіяналаў.
Калі беларускія СМІ будуць пісаць у розных формах і жанрах, якіх зараз безліч, карыстацца магчымасцямі сучаснага медыяпрасоўвання, мець аўтарскі індывідуальны погляд, то людзі пра беларускую культуру будуць чытаць, дзе б яны ні знаходзіліся і дзе б твор мастацтва ні быў створаны. Патрэбна не сухая разавая трансляцыя факта, а менавіта беларускі прафесійны погляд у кожнай галіне культуры. Прафесіяналізм і аналітыка – вось рэцэпт поспеху.