Юрыст: «Рэдакцыі павінны клапаціцца пра бяспеку сваёй аўдыторыі»
Намеснік старшыні Беларускай асацыяцыі журналістаў, юрыст Алег Агееў нагадвае ў інтэрв’ю Media IQ, як жыхарам Беларусі захоўваць бяспеку, чытаючы матэрыялы, прызнаныя экстрымісцкімі, і як у гэтым могуць дапамагчы СМІ.
«Беларускі прававы дэфолт і палягае ў адсутнасці органа, які б абараніў правы людзей»
– Артыкул 19.11 Кодэкса аб адміністратыўных правапарушэннях прадугледжвае адказнасць за распаўсюд, выраб, захоўванне, перавозку інфармацыйнай прадукцыі, якая змяшчае заклікі да экстрэмісцкай дзейнасці або прапагандуе такую дзейнасць. Як адрозніць захоўванне і захоўванне з мэтай распаўсюду, напрыклад, кнігі Альгерда Бахарэвіча «Сабакі Эўропы», прызнанай экстрэмісцкай?
– Няма прававых дакументаў, якія рэгулююць розніцу паміж захоўваннем экстрэмісцкіх матэрыялаў і захоўваннем з мэтай распаўсюду. Калі міліцыя падчас вобшука знаходзіць экстрэмісцкія матэрыялы, то складае пратакол пра захоўванне з мэтай распаўсюду. Суд гэта ніяк не абгрунтоўвае, дае 15 содняў па артыкуле. Праблема не ў тым, што няма закона, а ў тым, што няма органа, у які можна паскардзіцца. Беларускі прававы дэфолт і палягае ў адсутнасці органа, які б абараніў правы людзей. Ні суды, ні міліцыя, ні пракуртура не бароняць правы грамадзянаў, а з’яўляюцца ланцугом адной карнай сістэмы.
Працэдура ўключэння ў спіс экстрэмісткіх матэрыялаў апошнім часам адбываецца так: спачатку міліцыя прыходзіць да чалавека, якога трэба пасадзіць, знаходзіць ў яго нешта, што не падабаецца, потым прызначаецца ўмоўная экспертыза, камісія па ўнясенню ў спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў знаходзіць экстрэмізм, суд пацвярджае і ўносіць у спіс, потым чалавека прыцягваюць да адказнасці.
У выпадку з онлайн-СМІ ці тэлеграм-каналамі прызнаюць матэрыялы, распаўсюджаныя праз пэўную онлайн-крыніцу. То бок у медыя знаходзяць 2-3 публікацыі, накіроўваюць у камісію, якая прызнае наяўнасць у гэтых матэрыялаў экстрэмізма, суд прызнае ўвесь канал экстрэмісцкім.
Алег Агееў. Фота: Вераніка Бялова, «Салідарнасць»
– Ці можна перасылаць поштай кнігу Бахарэвіча «Сабакі Эўропы»?
– Перасылка поштай будзе прызнана распаўсюдам, калі кнігу перахопяць. Але ж пошта ўнутры краіны не ўскрывае пасылкі згодна з таямніцай поштовай сувязі. Калі пра гэта стане вядома міліцыі, распаўсюдам будзе лічыцца даць пачытаць кнігу сябру, перавозіць па Беларусі і за мяжу ў асабістых рэчах, чытаць такую кнігу ў грамадскіх месцах, любая іншая форма дэманстравання.
– Калі ў мяне знойдуць кнігу, якую я ўзяла ў бібліятэцы яшчэ да таго, як твор быў прызнаны экстрэмісцкім, ці прыцягнуць да адказнасці?
– Мэта палітычнага пераследу – любымі сродкамі прыцягнуць да адказнасці людзей, якія захоўваюць матэрыялы, неўпадабаныя дзяржаўнымі ўстановамі. У ГУБАЗіКу ўжо адкрыта заявілі, што «Фармальна адказнасць прадугледжаная толькі за распаўсюд, гэта значыць перасылку матэрыялаў іншым асобам. Але мы цудоўна разумеем, што калі чалавек такім цікавіцца, значыць, у яго знойдуцца і іншыя парушэнні. Фармальная адсутнасць складу – гэта не нагода ігнараваць парушальніка». Гэтая заява – яскравае сведчанне прававога дэфолту ў Беларусі, які маніторынгі «Вясна», БАЖ і іншыя арганізацыі даказваюць лічбамі.
– Суд прызнаў экстрэмісцкімі матэрыяламі прадмову Язэпа Янушкевіча да збору твораў Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча і некалькі твораў з гэтага зборніка – «Плывуць вятры» і «Гутарка старога дзеда». Як цяпер захоўваць кнігу, асобныя творы з якой прызнаныя экстрэмісцкімі?
– Звычайна прызнавалі кнігі цалкам, як Някляева, Геніюш, Арсеньеву з серыі «Беларускі кнігазбор». У выпадку з Дунінам-Марцінкевічам – незразумела. У спісе экстрэмісцкіх матэрыялаў кніга апісаная разам з ISBN, як і ў выпадку астатніх кніг. Калі знойдуць гэты том, прыцягнуць да адказнасці ці не? Я перастаў разумець логіку, хутчэй за ўсё на практыцы экстрэмісцкай будзе прызнавацца кніга цалкам. Нізкая прававая абгрунтаванасць дзеянняў улады не дазваляе зрабіць прававы аналіз, прадугледзець рызыкі і наступствы. Каб разлічваць рызыку, трэба сыходзіць з найбольш цяжкага сцэнарыя, ён найбольш верагодны.
«У міліцыянта свой план, яму ўсё роўна, што і дзе сказаў ідэолаг»
– У артыкуле 19.11 прадугледжаны розныя памеры штрафа за распаўсюд экстрэмісцкіх матэрыялаў для ІП, юрыдычных і фізічных асобаў. Умоўна, калі я маю ІП і на мяне склалі пратакол за распаўсюд эстрэмісцкіх матэрыялаў, мяне прыцягнуць да адказнасці ў якасці ІП ці фізічнай асобы?
– Юрыдычных асобаў і індывідуальных прадпрымальнікаў прыцягваюць да адказнасці, калі яны прадаюць, распаўсюджваюць экстрэмісцкія матэрыялы, умоўна, кнігі, ад імя юрыдычнай асобы ці індывідуальнага прадпрымальніка ці перавозяць іх з накладнымі. Але ж зараз так ніхто не робіць. То бок толькі ў тым выпадку, калі распаўсюд – частка прафесійнай дзейнасці, да адказнасці прыцягваюць ІП ці юрасобу. СМІ менавіта як юрыдычную асобу – рэдка прыцягваюць. Нават калі матэрыялы пэўнага медыя прызналі экстрэмісцкімі, то прыцягваюць да адказнасці журналістаў за распаўсюд.
– У матэрыялах для інфармацыйна-прапагандысцкіх груп за чэрвень 2023 года чытаем: «Следует отметить, что гражданам, которые из банального интереса или любопытства читают запрещённые каналы, признанные экстремистскими материалами, уголовная либо административная ответственность не грозит».
– Яны хлусяць: пагражае. Тое, што піша ідэолаг, і тое, што ў пратаколе піша міліцыянт, а потом капіруе суд, не перасякаецца. Ідэолагі, прапагандысты прыдумляюць сваё, а суды – сваё, яны ніякім агульным цэнтрам не кіруюццца. У міліцыянта свой план, яму ўсё роўна, што і дзе сказаў ідэолаг.
Палітычна матываваны пераслед кіруецца наступнымі устаноўкамі: ёсць чалавек, якога трэба пасадзіць, значыць, трэба прыдумаць, за што яго пасадзіць. Лайк пад экстрэмісцкім матэрыялам, захаванне ў абраным у браўзеры, захаванне на кампутары лічыцца захоўваннем з мэтай распаўсюду. Апошні раз журналіста прыцягнулі за распаўсюд экстрэмісцкіх матэрыялаў з выдаленай асабістай старонцы ў сацыяльнай сетцы. 3 гады таму ён выдаліў старонку, на якую перапосціў свой фотаздымак у цішотцы з пагоняй, зроблены ў 2014 годзе недзяржаўным СМІ. У акаўнце любога беларуса, які карыстаўся інтэрнэтам, можна знайсці сляды экстрэмісцкіх матэрыялаў.
Асобна я б хацеў нагадаць пра этычную адказнасць медыя, якія ўнесены ў спіс экстрэмісцкіх фарміраванняў і экстрэмісцкіх матэрыялаў, перад чытачамі. Мне падаецца, рэдакцыі павінны клапаціцца пра бяспеку сваёй аўдыторыі і папярэджваць, каб людзі ў Беларусі не захоўвалі матэрыялы, не лайкалі, не рабілі перапосты, не дзяліліся з сябрамі, на данацілі. Мне бачыцца, што гэта мусіць быць зразумела чалавеку, які першы раз чытае выпадковы матэрыял і нічога не ведае пра СМІ. Шэраг медыя гэта робіць, але ж не ўсе.